Pro-deo en rechtsbijstand
De term juridische bijstand heeft een specifieke betekenis. De wet onderscheidt het ‘gratis advies’ of de eerstelijnsbijstand en de toewijzing van een pro-deoadvocaat of de tweedelijnsbijstand. Je vindt hier ook de inkomensgrenzen vanaf november 2023.
Daarnaast is er ook nog het recht op rechtsbijstand voor de gerechtskosten.
We lichten het voor je toe.
De wet op de juridische bijstand
Wat is de juridische eerstelijnsbijstand?
Wat is de juridische tweedelijnsbijstand? De pro-deoadvocaat
Rechtsbijstand
De wet op de juridische bijstand
De term juridische bijstand heeft een specifieke betekenis in het gerechtelijk wetboek. De wet onderscheidt:
- het ‘gratis advies’ of de eerstelijnsbijstand
- de toewijzing van een pro-deoadvocaat of de tweedelijnsbijstand
Beide gebeuren lokaal, op arrondissementeel niveau.
Op 1 september 2020 trad de wet in werking over de verhoging van de inkomensgrenzen voor de juridische tweedelijnsbijstand. Daardoor kregen meer mensen recht op een pro-deoadvocaat.
Wat is de juridische eerstelijnsbijstand?
Onder de noemer eerstelijnsbijstand vallen: praktische inlichtingen, juridische informatie, een eerste (beperkt) juridisch advies of verwijzing naar een gespecialiseerde organisatie.
Concreet houdt dat in dat de burger een eerste oriënterend advies krijgt of dat een courante overeenkomst of afrekening (bvb. huurindexering) wordt nagekeken en uitgelegd.
De adviezen zijn gratis voor iedereen, ongeacht het inkomen. De eerstelijnsbijstand geldt zowel voor rechtspersonen (vennootschappen) als voor natuurlijke personen (mensen).
Ook de nationaliteit of de leeftijd van de rechtzoekende speelt geen rol. Minderjarigen hebben ook recht op dit soort gratis advies.
De taak om deze kosteloze rechtshulp te verlenen, komt toe aan de Commissies voor Juridische Bijstand (CJB). Zo’n Commissie organiseert zitdagen waar advocaten gratis eerstelijnsbijstand verlenen. Die zitdagen vinden plaats in het Justitiehuis of in een aantal gemeenten in het gemeentehuis.
De samenstelling van een CJB:
- vertegenwoordigers van de balie in het werkgebied van de commissie voor juridische eerstelijnsbijstand, aangewezen door de Orde van Advocaten;
- vertegenwoordigers van het samenwerkingsverband geïntegreerd breed onthaal uit het werkgebied van de CJB.
- vertegenwoordigers van de organisaties die werken met de meest kwetsbare doelgroepen in het werkgebied van de CJB.
De advocaten die de adviezen geven, ontvangen een vaste vergoeding voor de zitdagen van de Commissie. Ook andere organisaties mogen gratis juridisch advies geven, maar het grondrecht van rechtshulp wordt door de federale overheid gegarandeerd via de Commissie voor Juridische Bijstand.
De OCMW’s verlenen ook zelf algemene juridische diensten waar nodig. Dit maakt deel uit van hun bevoegdheid inzake maatschappelijk welzijn.
Wat doet de advocaat die eerstelijnsbijstand geeft? Hij/zij voert geen diepgaand onderzoek en stelt geen brieven of overeenkomsten op. De advocaat verstrekt alleen advies in eenvoudige zaken en gaat dus niet in op complexe dossiers. Hij voert geen langdurige besprekingen, neemt geen contact op met derden en probeert niet te bemiddelen tussen partijen.
De advocaat die de eerstelijnsbijstand verzorgt, mag die rechtzoekende in de verdere procedure niet begeleiden of vertegenwoordigen. Hij mag ook geen naam doorgeven van één bepaalde andere advocaat.
In dringende situaties kan wel een advocaat in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand worden aangesteld.
Wat is de juridische tweedelijnsbijstand?
De juridische tweedelijnsbijstand is de officiële benaming voor de bijstand door een pro-deoadvocaat.
Tweedelijnsbijstand is “de juridische bijstand die verleend wordt aan een natuurlijke persoon in de vorm van een omstandig juridisch advies, bijstand al dan niet in het kader van een procedure of bijstand bij een geding”.
Tweedelijnsbijstand kan in elke procedure (burgerlijk, administratief of strafrechtelijk) of tijdens elke fase van de procedure aangevraagd worden.
De organisatie van de tweedelijnsbijstand is volledig in handen van het Bureau voor Juridische tweedelijnsbijstand (BJB), een orgaan van de plaatselijke Orde van Advocaten. Het Bureau stelt de gratis advocaat aan.
Waarvoor kan je op de pro-deoadvocaat rekenen?
- een meer uitgewerkt advies over welke aanpak kans maakt na bestudering van alle gegevens, hoe je er juridisch voorstaat
- contacten leggen met allerlei instanties en daar de situatie, alternatieven, mogelijkheden... uitleggen
- aangetekende brieven schrijven
- meegaan bij bemiddeling e.d. zonder dat er sprake is van een procedure, of in voorbereiding van een eventuele procedure
- De meest gekende (maar dus lang niet de enige) toepassing is de bijstand bij een geding, inbegrepen de vertegenwoordiging voor de rechter. Dit heet procesbijstand. Het kan ook over administratieve procedures gaan.
Wie heeft recht op tweedelijnsbijstand?
De aanvrager moet bewijzen dat hij recht heeft op een gratis advocaat.
Ofwel behoor je tot een speciale categorie die sowieso recht heeft op een gratis advocaat, ofwel is je inkomen lager dan de wettelijke grenzen. Afhankelijk van je financiële situatie is de bijstand dan volledig of gedeeltelijk kosteloos.
Voor tweedelijnsbijstand komen alleen natuurlijke personen (mensen, geen vennootschappen) in aanmerking die onvoldoende inkomsten hebben of van wie dat vermoed wordt. Afhankelijk van de grootte van het vermogen is de bijstand volledig of gedeeltelijk kosteloos.
Inkomensgrenzen voor 2023
Personen met onvoldoende inkomsten hebben ook recht op kosteloze juridische bijstand.
Onderstaande inkomensgrenzen gelden vanaf november 2023.
Alleenstaanden
- Volledige kosteloosheid: maximaal 1526 euro netto per maand
- Gedeeltelijke kosteloosheid: tussen 1426 euro en 1817 euro netto per maand
Gehuwde of samenwonende personen
- Volledige kosteloosheid: maximaal 1817 euro netto per maand (gezinsinkomen) + 341,42 euro per persoon ten laste
- Gedeeltelijke kosteloosheid: tussen 1817 euro en 2107 euro netto/maand (gezinsinkomen) + 341,42 euro per persoon ten laste
Wat is het netto inkomen?
- Alle beroepsinkomsten, kapitalen en inkomsten uit (on)roerende goederen telt men samen, met uitzondering van het groeipakket.
- Betaalde onderhoudsgelden worden van het inkomen afgetrokken.
Met uitzonderlijke lasten (zware schulden, ernstig gehandicapte kinderen...) kan het Bureau rekening houden. (In een volgende bijdrage gaan we daar dieper op in.)
Huurkosten, leningen, nutsvoorzieningen, telefoon en andere courante kosten worden niet in aanmerking genomen.
Als er beslag rust op je inkomsten, houdt men alleen rekening met je beschikbaar inkomen na het beslag.
Wat is volledig en gedeeltelijk kosteloos?
Als de bijstand volledig kosteloos is, moet je niets betalen.
Als de bijstand gedeeltelijk kosteloos is, betaal je een beperkte vergoeding. Het gaat om een bijdrage tussen de 25 en 125 euro. Om die vergoeding vast te stellen, wordt het verschil berekend tussen jouw werkelijke inkomen en de minimumgrens om volledig kosteloze bijstand te verkrijgen (1526 euro).
Als je inkomen stijgt, kan de advocaat toelating vragen aan het Bureau om zijn prestaties te taxeren. Je moet dan een door de balie gecontroleerde vergoeding betalen.
‘Gelijkgestelde personen’: wettelijk vermoeden van onvoldoende inkomsten
Deze personen komen altijd in aanmerking voor volledige kosteloze tweedelijnsbijstand:
- wie een leefloon of maatschappelijke bijstand krijgt van het OCMW
- wie een inkomensgarantie-uitkering voor ouderen heeft
- wie een vervangingsinkomen voor gehandicapten zonder integratievergoeding geniet
- wie een kind ten laste heeft dat recht geeft op de gewaarborgde kinderbijslag; (terminologie en toepassingsgebied gewijzigd door decreet groeipakket Vlaanderen)
- de huurder van een sociale woning die huur betaalt die overeenkomt met de helft van de basishuur
- de minderjarige
- de vreemdeling voor de indiening van het verzoek tot machtiging van verblijf, of van een administratief of rechterlijk beroep tegen een beslissing die genomen is met toepassing van de wetten betreffende de toegang, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen
- de asielaanvrager of wie het statuut van vluchteling of ontheemde aanvraagt
Naast de gelijkgestelde personen rust op de volgende personen een weerlegbaar vermoeden van ontoerekenbaarheid van inkomen:
- de gedetineerde en de beklaagde bedoeld in de wet betreffende de onmiddellijke verschijning;
- de ‘geesteszieke’ die bij gerechtelijke beslissing een beschermingsmaatregel op zijn persoon ondergaat
- de persoon die een collectieve schuldenregeling wil aanvragen.
De aangestelde advocaat mag bewijzen dat zijn cliënt wel voldoende inkomen heeft om de kosten van de procesbijstand te dragen. Het Bureau voor Juridische Bijstand beslist. Als de cliënt niet wil betalen, moet de advocaat hem dagvaarden in betaling van zijn staat van kosten en erelonen en heeft de rechter het laatste woord.
Hoe aanvragen?
Wie in aanmerking komt voor een gratis advocaat, schrijft een brief aan de plaatselijke balie, of meldt zich aan op het spreekuur, met de gevraagde bewijsstukken. Je kunt een aanvraagformulier tot aanstelling van een advocaat krijgen bij het Bureau voor Juridische Bijstand, op de locaties waar het gratis advies eerstelijnsbijstand gegeven wordt en op sommige websites van de balies.
De volgende documenten heb je nodig:
- een recent bewijs van je inkomen (en van het inkomen van de personen met wie je samenwoont) bv. loonbrief, bewijs van storting pensioen, attest van een uitbetalingsinstelling, attest van arbeidsongeschiktheid of werkloosheidsuitkering, attest van schuldbemiddelaar over de omvang van je leefgeld, voor meerderjarige schoolgaande kinderen dient een attest van de onderwijsinstelling voorgelegd te worden, zelfstandigen leveren het bewijs van hun laatste btw-aangifte
- een attest van de fiscus over de laatste aangegeven inkomsten of berekeningsnota
- een ongezegeld en recent attest van de gezinssamenstelling (af te halen op de gemeente – online aan te vragen)
- identiteitskaart of paspoort.
De documenten mogen niet ouder zijn dan 1 maand. De aanvraag moet door de verzoeker zelf ondertekend worden. Als je behoort tot een categorie van personen die vermoed worden onvermogend te zijn, voeg je het document toe dat het bewijs levert dat je tot die welbepaalde categorie behoort.
Kennelijk ongegronde aanvragen worden geweigerd (bv. te hoog inkomen). Elke beslissing of weigering wordt gemotiveerd en bevat de nodige informatie over de mogelijkheid om een beroep in te dienen. Indien je niet akkoord bent met de weigering, kan je binnen de termijn van één maand beroep aantekenen bij de Arbeidsrechtbank.
In spoedeisende gevallen kan het Bureau voor Juridische bijstand voorlopig de gedeeltelijke of volledige kosteloosheid toekennen zonder dat alle bewijsstukken worden voorgebracht. In dat geval krijg je een bepaalde termijn (maximaal 1 maand) voor het indienen van de ontbrekende stukken.
Wanneer je een advocaat krijgt toegewezen, krijg je een brief met de vermelding van de identiteit en het kantooradres van de toegewezen advocaat en de uitnodiging om deze te contacteren. Het Bureau bezorgt ook de gegevens van de cliënt aan de advocaat.
Voor minderjarigen wordt in een aantal procedures ambtshalve een advocaat aangesteld – maar dat is niet de enige mogelijkheid voor hen om bijgestaan te worden door een pro-deoadvocaat.
Verzoek richten tot een advocaat
Je kunt je ook rechtstreeks tot de advocaat van jouw keuze wenden en hem verzoeken jouw zaak in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand te behartigen.
Alleen advocaten die vooraf aan het Bureau voor Juridische Bijstand hebben gemeld dat zij bereid zijn prestaties te verrichten in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand, mogen zo’n zaken ‘op vraag’ pro-deo aannemen. Het Bureau moet dat in elk individueel geval nog eens extra toestaan.
De advocaat vult het aanvraagformulier in en maakt het samen met de stavingstukken over aan het Bureau voor Juridische Bijstand.
Verzoek bij hoogdringendheid
In hoogdringende gevallen kan je rechtstreeks het secretariaat van de balie contacteren.
Rechtsbijstand
Rechtsbijstand is de specifieke term voor de vrijstelling van betaling van de gerechtskosten.
Ook dit wordt geregeld door het Gerechtelijk Wetboek. Het gaat over de betaling van de gerechtskosten in strikte zin (zegel-, registratie-, griffie- en uitgifterechten en van de andere kosten van de rechtspleging) en de kosten van de tussenkomst van openbare en ministeriële ambtenaren, zoals een gerechtsdeurwaarder of een notaris.
Waarover gaat het concreet?
- Om een procedure in te leiden voor een (administratieve) rechtbank of een scheidsgerecht, moet je een ‘rolrecht’ betalen op de griffie.
- Soms moet je attesten voorleggen waarop een fiscale zegel moet geplakt worden.
- Een vordering over de eigendom van een onroerend goed moet ingeschreven worden in een speciaal register.
- Als je een procedure hebt gewonnen en de tegenpartij betaalt nog niet, moet je eerst een officiële kopie van het vonnis (de ‘uitgifte’) bestellen waarmee de deurwaarder naar de schuldenaar kan gaan.
- Na een echtscheidingsprocedure of in het kader van een nalatenschap kan de rechtbank een notaris aanstellen die de goederen moet verdelen tussen de ex-echtgenoten of erfgenamen.
Voor al deze kosten kan een speciale kamer van de bevoegde rechtbank gratis rechtsbijstand verlenen. Die speciale kamer is het Bureau voor Rechtsbijstand (bij de Rechtbank van eerste Aanleg, bij de Vrederechter, bij het Hof van Beroep, …).
De normale volgorde is dat je eerst een pro-deoadvocaat vraagt, en dat die dan het nodige doet voor de aanvraag tot gratis rechtsbijstand voor de gerechtskosten en kosten van de deurwaarder en/of notaris.
Voor wie?
De voorwaarden zijn dezelfde als voor de kosteloze juridische tweedelijnsbijstand. De onvermogendheid van een persoon wordt op dezelfde manier en op basis van dezelfde inkomensgrenzen berekend.
Tot slot: het mandaat van bemiddelaar, voogd, curator, bewindvoerder, schuldbemiddelaar (…) valt niet onder de wetgeving rond de juridische bijstand.
Wetgeving
Art. 508/1-23 Gerechtelijk Wetboek (juridische eerste- en tweedelijnsbijstand)
Art. 664-699 Gerechtelijk Wetboek (rechtsbijstand)
Decreet houdende de justitiehuizen en de juridische eerstelijnsbijstand (vlaanderen.be)